The cult of St. Petar of Korisa: Stages of development and patterns

Abstract

In this paper a research has been presented into the stages of development the content and the function of the cult of St Petar of Koriša, the only Serbian medieval hermit included among the saints. The creation of cult writings (Service and Life) and the gradual shaping near Prizren of the monastery of this titular saint have been simultaneously analyzed. The results have shown that, from the beginning of the 13th century to the middle of the 14th, the formation of his cult went through several developmental stages and in conformity with the supreme models of Byzantine hagiography. During the process, the original hermitage grew into an anchoretic community which, in turn, grew into a lavra and, eventually, into a monastery of coenobitic type. The cult of St Petar of Koriša had been fostered in the monastery until the end of the 17th century, when the devastating Ottoman raids urged the translation of the saint's relics to the Monastery of Crna Reka.

Sveti Petar Koriški je najznamenitiji srpski pustinožitelj srednjega veka, uz to i jedini koji je uvršten u svetitelje. Petrov svetački lik, oblici ispoljavanja i etape razvoja njegovog štovanja predstavljaju dragocen izvor za razumevanje razvoja kultne prakse i primene asketskih obrazaca, ne samo u srednjovekovnoj Srbiji, već i na širem području istočnog hrišćanstva. Kult sv. Petra Koriškog autor razmatra komparativno, na osnovu pisanih izvora i materijalnih svedočanstava. Pisane izvore čine proslavni sastavi - dve Službe i Žitije Petra Koriškog, diplomatička građa i sačuvani zapisi. Izuzetnu dokumentarnu vrednost za izučavanje ovog pitanja imaju materijalni izvori ostaci koriškog manastira kod Prizrena. Manastir se nalazi u teško pristupačnoj klisuri Koriške reke i predstavlja kompleks koji obuhvata više pećina, manastir sv.Petra kao i susednu Bogorodičinu crkvu. Ovo svetilište veoma zanimljivo po svojim graditeljskim oblicima i živopisanom programu istovremeno je jedinstveni primer anahoretske zajednice čija ce istorija može pratiti u njenim glavnim etapama. Taj razvoj tekao je na sledeći način Krajem 12. ili na samom početku 13. veka u Korišku goru pristigao je Petar pustinožitelj, i u njenim vrletima pronašao idealni ambijent za podvižnički život kojem je težio. On se najpre podvizavao u nekoj od visokih i nepristupačnih. pa stoga još uvek neistraženih pećina, da bi ce docnije, u naročitom trenutku svog asketskog puta, nastanio u jednoj od donjih, danas poznatoj kao Petrova isposnica. U ovoj pećini-keliji boravio je do kraja života, a nakon smrti - verovatno negde u četvrtoj deceniji 13. veka - tu je i sahranjen, u grobu koji ss i do danas sačuvao. Veliki ugled koji je još za života Petar stekao svojim izuzetnim asketskim podvizima, kao i posmrtna znamenja svetiteljstva, doveli su do postupnog stvaranja njegovog kulta. Uvrštenju jednog srpskog anahorete u red svetitelja sigurno je značajno doprinela okolnost što su ovi krajevi nakon 1219. došli pod srpsku vlast odnosno pod jurisdikciju srpskog episkopa u Prizrenu. Takav tok događaja presudno je uticao i na oblikovanje koriškog svetilišta. Negde pred kraj Petrovog života ili odmah nakon njegove smrti, pustinjakova kelija dobila je živopis i iz stambenog preinačena u sakralni prostor, dok su okolne pećine naselili Petrovi sledbenici. U sledećoj etapi razvoja - koja bi se mogla okvirno opredeliti u drugu polovinu 13. veka - Koriška obitelj, sa svojim pešterama povezanim stazama i možda malom crkvom namenjenoj bogosluženju bila je organizovana kao lavra. Njeno sakralno jezgro, a ujedno i cilj brojnih pokloničkih poseta, činile su svete i čudotvorne mošti Petra pustinjaka. O stepenu i obliku njihovog štovanja svedoči starija Služba koju je, kako su to pokazala najnovija istraživanja, svetitelj dobio već negde u poslednjoj četvrtini 13. veka. Nova i ključna etapa u daljem razvoju kulta zbila ce u drugoj deceniji narednog stoleća. Boravak Teodosija Hilandarca u Koriši, koji treba smatrati promišljenim činom i organizovanom akcijom, imao je za rezultat saborno uvrštenje Petra Koriškog u svetitelje i pisanje novih proslavnih sastava -Žitija i Službe. U njima lik Petra pustinjaka oblikovan je prema vrhunskim obrascima istočno hrišćanskog otšelništva. To je asketa-stilit najžešćeg kova, koji u svom vremenu i podneblju ponavlja podvig drevnih pustinjskih otaca. Smisao ovog čina treba sagledavati u širim okvirima epohe, i to razdoblja prve dve decenije 14. veka, obeleženih nizom sintetičkih poduhvata na planu duhovne kulture. Tada je saboru srpskih svetih priključen i prvi domaći otšelnik, novi pustinjak. Nov, visok status koršikog svetitelja neposredno se odrazio na dalji rast njegove obitelji. Negde u trećoj ili četvrtoj deceniji 14. veka ona je, zamašnom graditeljskom akcijom, pretvorena u manastir opasan zidovima, sa novom velikom crkvom posvećenom Petru pustinožitelju, prostranim postrojenjem za stanovanje i drugim pratećim objektima. Na vrhuncu svog postojanja, sredinom 14. veka, monaška zajednica u Koriši prerasla je u snažan manastir kinovitskog tipa, blisko povezan sa Hilandarom, čiji je metoh bio odranije. Pokrovitelje je imao među najvišim ličnostima države, o čemu svedoči i poseta koju je car Dušan sa porodicom učinio Koriši 1355. godine. U Koriši je dakle, u drugoj polovini 14. veka zaokružen i do kraja sproveden jedan važan monaški obrazac, uspostavljen u Palestini, a zatim mnogo puta ponovljen u istočno hrišćanskim 'Svetim gorama'. U tom smislu, karakteristično je i delovanje koriškog svetilišta, koje u 14. veku počinje da snažno zrači u svom okruženju, podstičući nastanak brojnih, pešternih naseobina. Nakon propasti Carstva, a zatim i srpske države, kult sv. Petra Koriškog svodi se na lokalne okvire i istrajava u skladu sa prilikama turske okupacije. Sudeći po spomeničkoj građi ali i pisanim izvorima - među kojima je naročito važan Koriški pomenik - kult Petra pustinožitelja oživljava u izvesnoj meri nakon obnove Pećke patrijaršije u drugoj polovini 16. veka. Pod pritiskom Osmanlija, verovatno krajem 17. stoleća, Koriški manastir zamire a mošti Petra pustinožitelja prenose se u Crnu Reku. U ovom pećinskom manastiru, koji po svojim osnovnom odlikama ponavlja obrazac prvobitnog Petrovog svetilišta kult koriškog pustinjaka delotvorno se upražnjava sve do naših dana.