Kognitivne sheme i prostorno iskustvo: slučaj predloga na u savremenom srpskom jeziku

Abstract

U radu se razmatraju tipovi prostornih shema uočenih u konstrukcijama sa predlogom na u savremenom srpskom jeziku. Predložen je model sa centralnom prostornom shemom KONTAKTNO-POVRŠINSKE LOKALIZACIJE (knjiga na stolu), iz koje se osamostaljivanjem odazivnih obrazaca ili pojmovnom integracijom deriviraju ostale spacijalne sheme. U prostorno-čulnom iskustvenom domenu pronađena su dva obrasca osamostaljena od centralne sheme (shema VIZUELNOG PROFILISANJA – ožiljak na licu, shema KONTAKTNE STABILIZACIJE – slika na ekseru). Na periferiji prostornog iskustva uočena su tri tipa deriviranih shema koje počivaju na interakciji prostornog i natčulnog, a koje autor označava terminima paralokalizacija, pseudolokalizacija i metalokalizacija. Shema KONTAKTNO-POVRŠINSKE PARALOKALIZACIJE (orijentir je površina, trajektor je nevizuelni ili apstraktni entitet: miris na košulji, sreća na licu) i shema KONTAKTNO-POVRŠINSKE PSEUDOLOKALIZACIJE (sam orijentir je apstraktni entitet konceptualizovan kao prostor: brige na duši) predstavljaju ontološko širenje dometa prostornog iskustva i rezultat su pojmovne integracije. Za razliku od paralokalizacije i pseudolokalizacije, metalokalizacija počiva na konceptualizaciji prostornog odnosa preko natčulnog iskustva, odnosno reprezentuju odazivne natčulno-prostorne obrasce osamostaljene od sheme KONTAKTNO-POVRŠINSKE LOKALIZACIJE. Primećena su dva takva obrasca: METALOKALIZACIJA KVALITETOM ORIJENTIRA (grad na moru, čovek na letovanju, prijatelji na kafi), i METALOKALIZACIJA NAMENOM ORIJENTIRA (kupac na kasi, prodavac na kiosku). Prihvatajući sužavanje pojma slikovna shema na sheme čulnog sadržaja, koje je predložio Dž. Grejdi (Grady 2005a), i preuzimajući Grejdijev termin odazivna shema, autor pokazuje da odazivnost ipak ne treba oštro suprotstavljati pojmu slikovnost (čulnost), budući da se odazivnost pojavljuje i unutar čulnog iskustva. Iz svega toga proizilazi da je potrebno uspostaviti i razliku između čulnih i prostornih shema, kako zbog toga što nisu sve čulne sheme prostorne (sedeti na stolici ilustruje čulno i prostorno iskustvo, ali hodati na štiklama pripada samo čulnom domenu) tako i zbog toga što sama prostornost, kako to pokazuju primeri metalokalizacije, očigledno zalazi i u natčulno iskustvo.

In this paper we investigate relationship between spatial meaning and syntactic structures with the preposition na in the contemporary Serbian. Instead of using diffuse term of image schemas, we use more specific terms like spatial schemas, sensory schemas, non-sensory schemas and response schemas. Our analysis shows that the preposition na is related with four types of spatial schemas: 1) primary spatial schema and its sensory derivatives (the landmark is the surface the trajector is in contact with: knjiga na stolu, “a book on the table”; the landmark is the surface the trajector is visually profiled within: ožiljak na licu, “a scar on the face”); 2) para-spatial schema (landmark is the spatial entity but the trajector is an entity without visual content or a completely abstract entity: vesti na radiju, “news on the radio”, sreća na licu, “happiness on the face”); 3) pseudo-spatial schema (landmark is an abstract entity conceptualized as a surface: brige na duši, “worries on the soul”); 4) meta-spatial schemas (landmark directly or metonymically activates non-sensory content, but schema has the spatial meaning: ljudi na koncertu, “people at the concert”, ići na kafu, “go to drink a coffee”). These findings have some implication on the theory of image schemas. According to Grady (2005a), image schemas are limited to sensory content. If we accept that limitation, then we also need to make distinction between image (sensory) schemas and spatial schemas as well. The main reason for that is the fact that spatial schemas could have non-sensory content and sensory schemas are not necessarily spatial.