The status of chanting codices in the Serbian chant tradition

Abstract

The status of chanting codices, which is directly associated with the phenomenon of musical literacy, is examined in this paper by means of the examples of a few scarce neumed manuscripts that represent a primary source for the reconstruction of the Serbian music past. The following reasons have been stated in the Serbian musicological literature as an explanation for the lack of a larger number of preserved neumed books: 1) melodies were transmitted orally, 2) an intensive liturgical practice, in which chanting had a primary place and 3) historical circumstances due to which manuscripts were exposed to decay. For the sake of an objective evaluation of the probable level of chanting skill in the Middle ages in Serbia, the aforementioned reasons have been reconsidered and revised.

Tokom zlatnog perioda srpske srednjovekovne kulture (od sredine XIII do polovine XV veka) poduhvati na polju arhitekture, monumentalnog slikarstva, ikonopisa i primenjene umetnosti, kao i u domenu pisarske delatnosti, potvrdili su da je vizantijski civilizacijski model, koji je vladarima svetorodne dinastije Nemanjić bio trajni uzor, u potpunosti bio dostignut. Brojni su, premda posredni, razlozi zbog kojih se može pretpostaviti da je i srpska crkvenopojačka umetnost u istom razdoblju bila na zavidnom nivou. Pa ipak, notirane pojačke knjige, kao glavni izvori za rekonstrukciju srpske muzičke prošlosti, posve su retke u našim fondovima. Nedostatak, tačnije, sporadično prisustvo neumskih zbornika u srpskim rukopisnim riznicama, zadugo je u domaćoj naučnoj literaturi dovođeno u vezu sa usmenim načinom prenošenja crkvenih melodija, sa učitelja na učenike, sa živom bogoslužbenom praksom, u kojoj crkveno pojanje ima svoje primarno mesto, kao i sa istorijskim okolnostima u kojima je umetničko, pokretno i nepokretno blago, bivalo izloženo uništenju. Navedeni razlozi su u radu stavljeni pod lupu. Proporcionalni odnos između sačuvane srpske bogoslužbene - nenotirane knjige (oktoisi, mineji, psaltiri i dr.) i one u kojoj su neumama zabeleženi i tekstovi i melodije za odgovarajuća bogosluženja više nego rečito govori o tome da istorijske okolnosti nikako nisu mogle biti presudne za to što danas ne posedujemo veći broj muzičkih spomenika srednjeg veka. U pojačkoj tradiciji koja nije svedena na elementarni nivo pojačke veštine, usmeni način prenošenja znanja sa učitelja na učenike nikako nije dovoljan da se u praksi primene složeniji napevi koji bi trebalo da prate svečana praznična bogosluženja. Drugim rečima, melodijski repertar koji podrazumeva viši nivo pojačke tehnike i izrazitije glasovne sposobnosti pojaca nije moguće naprosto memorisati. Neophodna je ispomoć u notnom - neumskom zapisu kako bi interpretacija bila dosledna i tačna. Takođe, bogatstvo određene pojačke tradicije ogleda se i u brojnim varijantama melodija na isti tekst, dakle, na stvaralačku - kompozitorsku produkciju, što već u XIII, a naročito tokom XIV i XV veka potvrđuju grčki neumski zbornici tipa akolutije, psaltike, antologije, matimatariona i dr. Osvrtom na postojeće izvore koji svedoče o srpskoj srednjovekovnoj crkvenoj muzici u radu je razmotren status pojačke knjige u tradiciji koja je za uzor, a i u praksi imala svečana dvojezična bogosluženja čiji su učesnici bili i srpski i grčki služašči, kao i srpski i grčki arhondi. Studija predstavlja prilog sagledavanju fenomena muzičke (ne)pismenosti kod Srba, ali i model za istraživanja pojačkih tradicija naroda koji su činili vizantijski komonvelt, a u kojima takođe nema primarnih muzičkih izvora.