@book{
author = "Ђинђић, Марија",
year = "2023",
abstract = "This book deals with semantico-derivational description of Turkish
loanwords (i. e. Turkisms) in the contemporary Serbian language, as well as
with establishing their status on the synchronic plane.
The aims of this research are the following: investigating the semantic
differences between Turkish loanwords and their equivalents in the Turkish
language on the synchronic plane, identifying the thematic groups of words
that contain Turkish loanwords, investigating the obsolescence of Turkish
loanwords and establishing the status of Turkish loanwords so as to ascertain
which of them are assimilated and belong to the active lexical stock, and
which of them are part of the passive lexical stock.
Turkish loanwords are systematically and comprehensively described
in the Semantico-Derivational Dictionary, which provides the basis for
drawing conclusions regarding the semantic and derivational degree of adaptation
of a lexeme. Free morphemes (single words) and their derivatives
are presented in the form of derivational networks which include the derivative’s
code, as well as the derivational degree and semantic transformation.
Each base word is accompanied by all the words that are produced
from it through the process of derivation – suffi xation, prefi xation, combined
(prefi xal-suffi xal) word formation, compounding and conversion. The treatment
of lexemes according to the principles underlying the semantico-derivational
dictionary enables us to draw numerous conclusions concerning
the semantic and derivational degree of adaptation of Turkish loanwords,
which represent a signifi cant lexical layer in the contemporary Serbian language.
Furthermore, thus defi ned, the corpus enables us to verify whether
the type and direction of semantic and derivational modifi cations depend
on the word class of the word in the initial position, as well as to check the
validity of the assumption that there is a stronger tendency towards semantic
and morphological variation in nouns than in other word classes. On the other hand, insight is provided into the adaptation of Turkish loanwords,
especially regarding their semantic and derivational degree of adaptation.
Semantico-Derivational Dictionary of Turkish Loanwords is comprised of
1,091 semantico-derivational networks in total, which contain 4,908 derivatives,
1,462 l exemes that were not further developed in derivational terms,
featuring 7,461 words in total. The essential material for building the corpus
for the Semantico-Derivational Dictionary of Turkish Loanwords is provided
by the six-volume Dictionary of Serbo-Croatian Literary Language.
Semantic and derivational analysis of Turkish loanwords has shown
that semantic processes in derivation are positively correlated with semantic
processes in polysemy, that is to say, the lexemes that have the greatest
number of distinct meanings also have the most derivatives. A conclusion
is drawn that these Turkish loanwords belong to the general lexical stock,
with regard to the fact that they showed the highest productivity in inducing
various semantic processes – in polysemy and derivation alike (e.g.,
boja (‘colour’), čarapa (“sock”), čorba (‘soup’), jastuk (‘pillow’), česma
(‘tap’), kaiš (‘belt’), makaze (‘scissors’), testera (‘saw’), tavan (‘attic’), kreč
(‘whitewash’), šećer (‘sugar’), rakija (‘fruit brandy’), čelik (‘steel’), džep
(‘pocket’), dugme (‘button’), kesa (‘bag’), kašika (‘spoon’), đubre (‘rubbish’),
duvan (‘tobacco’), badava (‘for free’), etc.).
The analysis of Turkish loanwords demonstrated that, over the last sixty
years or so, a great many of them had been undergoing the process of becoming
obsolete and thereby constituting a part of the passive lexical stock.
However, a certain number of Turkish loanwords was subjected to internal
lexical changes which led to the creation of new meanings, new derivatives
and phraseologisms, as well as various changes in their usage.
With a view to establishing the status of Turkish loanwords on the synchronic
plane, we created a word frequency list of Turkish loanwords that
showed that at least one third of 815 investigated lexemes represent assimilated
Turkish loanwords which have a stable status, while as much as a quarter
of them belong to the passive lexical stock. Turkish loanwords related to
the topics such as house, household items, croft, buildings, facilities, clothes,
shoes, textiles and food, drink and tobacco, are the most numerous among the
frequent Turkish loanwords. Listed among the top ten most frequent words in
the Serbian language are the following nouns: sat (‘clock’), boja (‘colour’),
para (‘coin’), krevet (‘bed’), kapija (‘gate’), kafa (‘coffee’), džep (‘pocket’),
bašta (‘garden’), and two particles (čak (‘even’), barem (‘at least’)), with the
particle čak holding the fi rst place on the word frequency list. The works of contemporary Serbian writers also mostly contain the assimilated
Turkish loanwords, which are part and parcel of the active lexical
stock.
The analysis confi rmed our initial hypothesis in this research that the
status of Turkish loanwords has greatly changed over the last sixty years.
Research fi ndings suggest that presently there are around 3,000 Turkish
loanwords in the literary language, which represent one third of the total
number of Turkish loanwords recorded in Škaljić’s dictionary. Out of the
3,000 Turkish loanwords, more than 50 per cent represent assimilated and
frequent Turkish loanwords., Предметом исследования данной монографии является семантико-деривационное описание турцизмов в современном сербском языке,
а также обоснование их статуса на синхронном уровне.
Было поставлено несколько целей: обнаружение семантических
различий между турцизмами и их эквивалентами в современном турецком языке на синхронном уровне, выделение тематических групп слов, в
которых появляются турцизмы, анализ исчезновения турцизмов и определение их статуса, при помощи которого можно установить, какие турцизмы адаптировались и тем самым стали частью активного лексического фонда, а какие относятся к пассивномy. Турцизмы систематически и
всеобъемлюще описаны в форме «Семантико-деривационного словаря».
На основе анализа данных словаря приходим к выводу о семантической
и словообразовательной адаптированности определенной лексемы. В
словаре простые слова и их производные даются в форме словообразовательного гнезда, в рамках которого у производных слов показана
словообразовательная степень и семантическая трансформация. К каждому простому слову даются все словоформы, образованные от него в
процессе деривации путем суффиксации, префиксации, смешанного словообразования, сложения и конверсии. Обработка лексем по принципу
семантико-деривационного словаря позволяет прийти к многочисленным выводам о семантической и словообразовательной адаптированности турцизмов, составляющих важный лексический слой в современном
сербском языке. С одной стороны, организованный таким способом корпус позволяет проверить, зависят ли тип и направление семантических
и словообразовательных изменений от категории слова в исходном положении, а также проверить предположение о большей склонности существительных к семантическому и морфологическому варьированию
по отношению к остальным частям речи. С другой стороны, корпус дает представление об адаптированности турецких слов, особенно об их се-
мантической и словообразовательно-семантической адаптированности. «Семантико-словообразовательный словарь турцизмов» состоит из
1091 семантико-словообразовательного гнезда, в которых наблюдается
4908 производных слов, и еще 1462 лексемы, не получивших дальнейшее деривационное развитие. Таким образом, корпус состоит из 7461
слова. В качестве основного материала для формирования «Семантикословообразовательного словаря турцизмов» послужил шеститомный
«Словарь сербскохорватского литературного языка».
Семантический и деривационный анализ турцизмов показывает,
что семантические процессы в словообразовании соответствуют семантическим процессам в полисемии, т.е. лексемы с самым большим
числом значений обладают большим числом дериватов. Мы пришли к
выводу о том, что данные турцизмы относятся к общему лексическому
фонду, учитывая факт, что они показали самую большую способность к
обобщению различных семантических процессов как в полисемии, так
и в словообразовании (например, боја, чарапа, чорба, јастук, чесма,
каиш, маказе, тестера, таван, креч, шећер, ракија, челик, џеп, дугме,
кеса, кашика, ђубре, дуван, бадава и т.п.).
Анализ турцизмов показывает, что за последние примерно 60 лет
они устаревают и становятся частью пассивного лексического фонда. С
другой стороны, у определенного числа турцизмов внутренние лексические изменения привели к образованию новых значений, новых производных слов и фразологизмов, а также к различным изменениям в их
употреблении.
В целях определения статуса турцизмов на синхронном уровне
был составлен список турцизмов по частотности, который показал, что
не менее одной трети из 815 проанализированных лексем представляют
собой адаптированные турцизмы со стабильным статусом, в то время
как четверть относится к пассивному лексическому фонду. Турцизмы
из тематических групп «дом», «домашняя утварь», «придомовой участок», «сооружения и постройки», «одежда», «обувь», «ткань», а также
«еда», «напитки» и «табак» самые многочисленные среди частотных
турцизмов. Свое место среди десяти самых частотных слов в сербском
языке нашли существительные сат, боја, пара, кревет, капија, кафа,
џеп, башта и две частицы (чак, барем), из которых частица чак находится на первом месте списка частотности.
В произведениях современных сербских писателей в большей
степени присутствуют адаптированные турцизмы, являющиеся частью
активного лексического фонда.
В нашей работе было подтверждено исходное предположение о
том, что статус турцизмов в большей степени изменился за последние 60
лет. Результаты исследования показывают, что сегодня в литературном
языке около 3000 турцизмов, что представляет собой треть числа турцизмов, зафиксированных в словаре Шкалича. Из 3000 турцизмов больше
50% представляют собой адаптированные и частотные турцизмы., Çağdaş Sırp dilindeki Türkçe alıntıların anlam bilimsel-türevsel açıdan
betimlenmesi ve alıntılanan sözcüklerin eş zamanlı kullanım durumunun tespiti,
bu kitabın araştırma konusunu oluşturmaktadır.
Belirtilen araştırma konusu doğrultusunda; Türkçe alıntılar ile Türk dilindeki
karşılıkları arasındaki anlam bilimsel farklılıkların eş zamanlı olarak
incelenmesi, alıntıların ortaya çıktığı tematik sözcük gruplarının tespit edilmesi,
alıntıların kullanım durumunun incelenmesi veya başka bir ifadeyle bu
sözcüklerin dildeki yok oluşlarının yanı sıra hangilerinin dile yerleşip aktif
sözcük hazinesine, hangilerinin ise pasif sözcük hazinesine dahil olduğunun
tespiti amaçlanmaktadır.
Türkçe alıntıların, Anlam Bilimsel-Türevsel Sözlük biçiminde sistematik
ve kapsamlı bir şekilde betimlenmesi sayesinde bir sözcük biriminin bu
sözlüğe dayalı olarak anlam bilimsel ve türevsel adaptasyonu hakkında sonuçlar
çıkarmak mümkündür. Yalın sözcükler ve türevleri, türev kodunun
yanı sıra türevsel derece ve anlam bilimsel dönüşümün gösterildiği türevsel
yuva biçiminde verilmiştir. Her yalın sözcük ile birlikte bu sözcükten – önüne
veya sonuna ek koyma, karma türetimi, birleştirme ve dönüştürme gibi
türetme süreçleriyle – elde edilen tüm sözcükler belirtilmiştir. Sözcük birimlerinin
anlam bilimsel-türevsel sözlüğü yöntemi kullanılarak incelenmesi,
çağdaş Sırp dilinde önemli bir sözcük katmanını temsil eden Türkçe alıntıların
anlam bilimsel ve türevsel adaptasyonu hakkında çok sayıda sonuç
çıkarmayı mümkün kılmaktadır. Ayrıca bu şekilde tasarlanan derlem; anlam
bilimsel ve türevsel değişikliklerin tipi ve yönünün kök sözcüğün kategorisine
bağlı olup olmadığının ve adların diğer sözcük kategorilerine göre anlam
bilimsel ve biçim bilimsel değişikliklere daha yatkın olduğu varsayımının
doğrulanmasını mümkün kılar. Bunun yanı sıra söz konusu yöntem Türkçe
alıntıların genel anlamdaki adaptasyonu, özellikle de anlam bilimsel ve türevselanlam bilimsel adaptasyonu hakkında fi kir vermektedir. Türkçe alıntıların
Anlam Bilimsel-Türevsel Sözlüğü, 4.908 türevinin kaydedildiği toplam
1.091 anlam bilimsel-türevsel yuva ve türetimin gerçekleşmediği 1.462 sözcük birim dahil olmak üzere toplam 7.461 incelenmiş sözcükten oluşmaktadır.
Türkçe Alıntıların Anlam Bilimsel-Türevsel Sözlüğü’nün derlemi, altı
ciltlik Standart Sırp-Hırvat Dili Sözlüğü temel alınarak oluşturulmuştur.
Türkçe alıntıların anlam bilimsel ve türevsel analizi; türetmedeki anlam
bilimsel süreçlerin çok anlamlılıktaki anlam bilimsel süreçleri takip ettiğini;
bir diğer ifadeyle en çok anlama sahip olan sözcük birimlerinin aynı
zamanda en fazla türeve de sahip olduğunu göstermektedir. Hem çok anlamlılık
hem de türetme açısından farklı anlamsal süreçleri harekete geçirme
konusunda en büyük ağırlığa sahip olan bu Türkçe alıntıların genel sözcük
hazinesine ait olduğu sonucuna varılmıştır. Bahse konu Türkçe alıntıların
tipik örneklerinden bazıları şunlardır: boja (boya), čarapa (çorap), čorba
(çorba), jastuk (yastık), česma (çeşme), kaiš (kayış), makaze (makas), testera
(testere), tavan (tavan), kreč (kireç), šećer (şeker), rakija (rakı), čelik (çelik),
džep (cep), dugme (düğme), kesa (kese), kašika (kaşık), đubre (gübre), duvan
(duhan), badava (bedava) vb.
Türkçe alıntılar analiz edildiğinde; son altmış yılda çok sayıda Türkçe
alıntının, güncelliğini yitirip pasif sözcük hazinesinin bir parçası haline geldiği
görülmektedir. Öte yandan Türkçe alıntıların bir kısmında görülen iç
sözcük değişikliklerinin; çeşitli kullanım değişikliklerinin yanı sıra yeni anlamların,
türevlerin ve deyimlerin oluşmasına yol açtığı sonucuna varılmıştır.
Türkçe alıntıların eş zamanlı düzeydeki durumunu belirlemek amacıyla
analiz edilen 815 sözcük biriminin en az üçte birinin istikrarlı bir statüye
sahip, dile iyice yerleşmiş Türkçe alıntıları temsil ettiğini, dörtte birinin ise
pasif sözcük hazinesine ait olduğunu gösteren sıklık listesi hazırlanmıştır.
Ev, mobilya, evin etrafı, bina, yapı, giyim, ayakkabı, kumaş, yiyecek, içecek
ve tütün gibi tematik gruplara ait Türkçe alıntılar, en sık rastlanan alıntılar
grubudur. Sırp dilinde en sık kullanılan on Türkçe alıntı arasında sat (saat),
boja (boya), para (para), krevet (kerevet), kapija (kapı), kafa (kahve), džep
(cep), bašta (bahçe) gibi adların yanı sıra čak (çak) ve barem (bari) gibi iki
belirteç de bulunmakta hatta čak belirteci sıklık listesinde ilk sırada yer almaktadır.
Aktif sözcük hazinesinin parçası olan yerleşmiş Türkçe alıntılar çağdaş
Sırp yazarlarının eserlerinde de sık sık karşımıza çıkmaktadır.
Çalışmamızda Türkçe alıntıların kullanım durumunun son altmış
yılda büyük ölçüde değiştiği yönündeki ilk varsayımımız doğrulanmıştır.
Araştırmanın sonuçları, bugün standart dilde yaklaşık 3.000 Türkçe alıntının
kullanıldığını ve bu sayının, Abdulah Şkaljiç’in Sırp-Hırvat Dilinde Türkçe
Alıntılar Sözlüğü’nde kayıtlı toplam Türkçe sözcük sayısının üçte birini temsil
ettiğini göstermektedir. 3.000 Türkçe alıntının %50’sinden fazlası yabancılığını
yitirmiş, sık kullanılan Türkçe alıntıları temsil etmektedir.",
publisher = "Београд : Институт за српски језик САНУ",
title = "Семантичко-деривациона анализа турцизama у савременом српском језику",
url = "https://hdl.handle.net/21.15107/rcub_dais_16393"
}
