Balkans as a cultural symbol in the Serbian music of the first half of the twentieth century

Abstract

Focus on the internalization of Western images in the Balkans has special significance in researching Serbian art. The functioning of Balkanism as it overlapped and intersected with Orientalism is indicated in the text by an examination of the cases of Petar Konjović, Miloje Milojević and Josip Slavenski, the three significant composers working in Serbia during the first half of the twentieth century. Their modernistic projects present different metaphors of the Balkans. Nevertheless each of them is marked by desire to change the Balkan image into a 'positive' one and thus stands as a special voice for Serbian and regional placing in European competition for musical spaces.

U proučavanju srpske muzike prve polovine XX veka ne mogu se ignorisati iterpretativne strategije o Balkanu koje je Zapadna Evropa, shodno sopstvenim pozicijama moći i ideologijama oslonjenim na ideju progresa stvarala i plasirala kao objektivne i nepromenljive datosti. Stereotipne predstave o ovom regionu kao kulturno inferiornom, prelaznom svetu između Istoka i Zapada, posebno su kulminirale u istorijskom kontekstu prvih decenija XX veka. One su bile deo geopolitičkih, ekonomskih i kulturnih frustracija ugrađenih u pozitivnu sliku 'civilizovane Evrope', pa tako i jedan od simptoma krize zapadnog liberalno-buržoaskog društva i njegove modernosti. Iako su direktno povezane sa padom Otomanskog carstva, nastankom nacionalnih država na Balkanu i aktuelizovanjem njihovog statusa u Evropi one upućuju na kontinuitet različitih, ali uvek prisutnih podela u kojima su se slike o Balkanu, kao religijskoj, kulturnoj, ideološkoj i/ili političkoj drugosti uže Evrope međusobno smenjivale i snažile u istorijskom kontinuumu od srednjeg veka do današnjeg vremena. U tekstu se ispituje mogućnost proučavanja i razumevanja srpske muzike prve polovine XX stoleća u kontekstu kritike balkanizma i orijentalizma. Pažnja je posvećena opusima i/ili pisanoj reči Petra Konjovića, Miloja Milojevića i Josipa Slavenskog, a stvaralačke reakcije ovih kompozitora na liminalni status regiona sagledane su kao tri različite metafore Balkana. U modernističkim konceptima Konjovića i Milojevića, predstave o regionalnoj muzici i njenom mestu u relacijama simboličke geografije Evrope ukazuju na kritički odnos prema negativnim slikama Balkana, ali u pojedinim aspektima otkrivaju i reprodukciju i variranje balkanističke i orijentalističke perspektive. Vezivanje za 'Istok' ili za 'Zapad' delimično je rešavalo problem percepcije Balkana kao 'prelaza', a stavove o životu na raskršću ili granici svetova gde su balkanski narodi zasnivali smisao sopstvenog identiteta, bilo je zapravo veoma teško izmestiti u neke nove, drugačije kognitivne dimenzije. U tom kontekstu, modernistička percepcija koju je ponudio Slavenski, konstruišući integralnu sliku Balkana kao potencijalnog muzičkog centra Evrope mogla bi se protumačiti ne samo kao kritika već i kao umetnička inverzija ustaljenih stereotipa o regionu.